Τι είναι ο επιστημονικός εγγραμματισμός (ή αλφαβητισμός) και γιατί θα μπορούσε να βοηθήσει την ευρύτερη κοινωνία και τους σημερινούς πολίτες της; Ας προσπαθήσουμε να δώσουμε ένα σύντομο ορισμό του.
Ο όρος «επιστημονικός εγγραμματισμός» (scientific literacy) ο οποίος χρησιμοποιείται πολύ συχνά εναλλακτικά με τον όρο «Δημόσια Κατανόηση των Φυσικών Επιστημών» (Public Understanding of Science) αφορά την ελάχιστη κατανόηση εκ μέρους των ατόμων των εξής τριών διαστάσεων της Επιστήμης: α) του περιεχομένου της (βασικές έννοιες και όροι) β) της μεθοδολογίας της (τρόποι εργασίας των επιστημόνων για την εξαγωγή συμπερασμάτων) και γ) των κοινωνικών της επιπτώσεων (κοινωνικές και ηθικές επιπτώσεις) (βλ. εικόνα 1).
Εικόνα 1: Μία σχηματική αναπαράσταση των αλληλεπιδρώντων συνιστωσών του επιστημονικού εγγραμματισμού
(Πηγή εικόνας: https://www.researchgate.net/figure/Interacting-dimensions-of-scientific-literacy_fig2_43979775).
Ο επιστημονικός εγγραμματισμός σαν όρος λοιπόν, συμβολίζει όλα όσα πρέπει να γνωρίζει το γενικό κοινό για την τεχνο-επιστήμη[1]. Δεν είναι εύκολη διαδικασία και πολλές φορές παρανοήσεις και απορίες μπορεί να προκύψουν. Αυτό δεν σημαίνει ότι εγκαταλείπουμε την προσπάθεια, αντιθέτως, διασταυρώνουμε και ψάχνουμε περισσότερο για να ξεκαθαρίσουμε και να μας λυθούν, όσο είναι δυνατόν, οι απορίες μας. Βιβλία, άρθρα, επιστημονικές συνεντεύξεις/διαλέξεις, επιστημονικά καφέ, δελτία τύπου, blogs, ιστοσελίδες και πολλά άλλα βοηθητικά εργαλεία, μπορούν να αποτελέσουν αρωγούς προς αυτή την κατεύθυνση. Επίσης, η προσωπική, δια ζώσης ή διαδικτυακή επικοινωνία με τους ειδικούς τεχνο-επιστήμονες και η επίλυση αποριών, μπορεί να αποτελέσει, επιπλέον κομμάτι του επιστημονικού εγγραμματισμού μας. Για αυτό το λόγο διοργανώνονται ημερίδες και δημόσιες συναντήσεις κοινού και επιστήμης (Βραδιά ερευνητή, γιορτή φυσικών επιστημών κ.α.).
Ο επιστημονικά εγγράμματος πολίτης είναι πιο πολύ καταρτισμένος για να μπορεί να αντιμετωπίζει με επάρκεια μια σειρά προκλήσεις σε διάφορους τομείς της καθημερινής του ζωής στους οποίους η τεχνο-επιστήμη έχει σημαντική επίδραση. Οι βασικότεροι από αυτούς τους τομείς της καθημερινότητας είναι: α) ο τομέας της κατανάλωσης, και β) της προσωπικής ασφάλειας και υγείας. Πολύς λόγος γίνεται τα τελευταία χρόνια, με ιδιαίτερη μάλιστα ένταση κάποιες φορές, σχετικά με τους κινδύνους που περικλείουν μια σειρά προϊόντων, κυρίως αυτών που η παραγωγή τους σχετίζεται με αυξημένα επίπεδα επιστημονικής και τεχνολογικής γνώσης (τρόφιμα, καλλυντικά, ηλεκτρονικές συσκευές, φάρμακα κ.α.). Το καταναλωτικό κοινό εάν άκριτα δεχθεί την κινδυνολογία που αναπτύσσεται σε σχέση με τέτοιου είδους προϊόντα τότε εύκολα μπορεί να παρασυρθεί σε καταστάσεις υστερίας. Αντιστρόφως εάν αγνοήσει τους σχετικούς υπαρκτούς κινδύνους μπορεί να εκθέσει σε σημαντικούς κινδύνους τον εαυτό του και τους οικείους του. Εάν όμως, αναπτύξει ένα ορθολογικό σύστημα ελέγχου και φιλτραρίσματος των σχετικών πληροφοριών (κύρος πηγών, αναζήτηση εναλλακτικών απόψεων, προσφυγή στη γνώμη των ειδικών, κλπ) τότε είναι σίγουρο πως και οι ακραίες συμπεριφορές θα αποφεύγονται, και η προστασία του θα έχει ουσιαστικό χαρακτήρα.
Εικόνα 2: Μία σχηματική αναπαράσταση των διαστάσεων του επιστημονικού εγγραμματισμού, που μπορεί να λάβει ο πολίτης, στον «κύκλο ζωής» της επιστημονικής πληροφορίας στην κοινωνία
(Πηγή εικόνας: https://www.pnas.org/doi/epdf/10.1073/pnas.1912436117).
Ο πολίτης του σήμερα καλείται να συνεισφέρει ουσιαστικά στην παγκόσμια αντιμετώπιση προβλημάτων, όπως για παράδειγμα η κλιματική αλλαγή και το ενεργειακό. Αν κατανοεί σωστά τη διάσταση των δύο αυτών, αλληλοσχετιζόμενων, προβλημάτων μπορεί να λάβει κατάλληλα μέτρα, τόσο σε ατομικό επίπεδο στην καθημερινή του ζωή αλλά και να συνεισφέρει στο δημόσιο διάλογο και στη δημόσια σφαίρα.
Όμως, το σημαντικότερο πλεονέκτημα του επιστημονικά ενημερωμένου πολίτη, είναι η ορθολογική σκέψη απέναντι σε ψευδοεπιστήμη και συνωμοσιολογία. Είναι σημαντικό να μπορούμε να καταλάβουμε τη διαφορά που έχει μία επιστημονική πρόταση από μία «επιστημονική» εικασία που συναντάμε σε μία ταινία ή σε ένα βιβλίο επιστημονικής φαντασίας και, ακόμα περισσότερο, σε ένα ψευδό-επιστημονικό ισχυρισμό. Κάθε επιστημονική πρόταση πρέπει να επαληθεύεται από την παρατήρηση και το πείραμα. Αυτά είναι οι αδιάψευστοι κριτές μας. Μπορεί πολλές ταινίες και βιβλιογραφικές αφηγήσεις να στηρίζονται σε επιστημονικές θεωρίες αλλά, προφανώς, δεν αποτελούν επιστημονικά γεγονότα, όσα εκτυλίσσονται σε αυτές, αφού τα περισσότερα δεν ισχύουν σύμφωνα με τα τωρινά επιστημονικά δεδομένα. Αυτά δεν αποτελούν εμπόδιο για την φιλαναγνωσία ή την κινηματογραφική μας διασκέδαση, αντιθέτως, εξάπτουν συνήθως το ενδιαφέρον και τη φαντασία μας!!! Θα πρέπει όμως να ξεχωρίζουμε, το εφικτό από το μελλοντικά εφικτό, το ψέμα από την αλήθεια.
Η μεγαλύτερη παραπληροφόρηση μπορεί να έρθει από θεωρίες που εμφανίζονται από το πουθενά, «καλυμμένες» με ένα ψευδό-επιστημονικό «ένδυμα»! Σήμερα είναι ευκολότερο, από οποιαδήποτε άλλη χρονική στιγμή στην ανθρώπινη ιστορία, να παρεισφρήσουν ψευδοοεπιστημονικές πρακτικές και θεωρίες στην καθημερινότητά μας. Καθημερινά δεχόμαστε εκατομμύρια bytes ωμής πληροφορίας που, σε αρκετές περιπτώσεις, δεν μπορούμε να τη διαχειριστούμε ή να την αξιολογήσουμε (βλ. εικόνα 2)!!! Η γρήγορη εξάπλωση της πληροφορίας, κυρίως μέσω του διαδικτύου, μπορεί να ανατροφοδοτήσει και να διαχύσει οποιαδήποτε ψευδό-επιστημονική θεωρία σε πολύ σύντομο χρόνο. Επικουρικά, υπάρχουν αρκετά έντυπα και βιβλία, αρκετών εκδοτικών οίκων, που στηρίζουν και προωθούν τέτοιες προσπάθειες.
«Διάσημες» ψευδό-επιστημονικές και συνωμοσιολογικές θεωρίες του σήμερα, που ακόμα και τώρα προωθούνται, δυστυχώς και από σοβαρούς θεσμικούς φορείς και μέσα ενημέρωσης, είναι για παράδειγμα, η αστρολογία, ο ψεκασμός της ατμόσφαιρας µε χημικά «χειραγώγησης», του «πληθυσμιακού ελέγχου» µέσω του εμβολιασμού για την COVID-19, της «επιστήμης» Νέας Εποχής (New Age) της «κβαντικής» ιατρικής/ψυχολογίας/ηθοποιίας, κ.ά. Ειδικά τα τελευταία σενάρια είναι πολύ της μόδας, λόγω των πολύ μεγάλων δυνατοτήτων των κβαντικών εφαρμογών στη σύγχρονη τεχνοεπιστήμη. Είναι μία καθαρή εκμετάλλευση του επιστημονικού λόγου και αναγωγής του σε παραποιημένη «αμπελοφιλοσοφία».
Οι σοβαρότατες επιπτώσεις της απαξίωσης της επιστημονικής γνώσης και μεθόδου, έναντι ψευδοεπιστημονικών θεωριών, καθιστά επιτακτική την ανάγκη αντίδρασης από τη μεριά των επιστημόνων, της πολιτείας αλλά και των ίδιων των πολιτών. Ο ορθολογισμός πρέπει να επικρατεί σε καταστάσεις όπου η «εύκολη» και γρήγορη λύση της ανορθολογικής πλευράς, δεν είναι προφανώς λύση, αλλά μπορεί να αποτελέσει και μεγάλο κίνδυνο για την πρόοδο, την υγεία και ευημερία μας. Οι θεωρίες συνωμοσίας, άμεσα σχετιζόμενες με την ψευδοεπιστήμη και τις πρακτικές της, αποτελούν σοβαρό πρόβλημα, σε αρκετές των περιπτώσεων, για την κοινωνική συνοχή και την εξεύρεση λύσεων σε κοινωνικά προβλήματα που ανακύπτουν.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η «ανακάλυψη» ψευδοφαρμάκων και θεραπειών που είχαν εφαρμοστεί κατά του COVID-19 πολύ πριν την ανακάλυψη των εμβολίων από την επιστημονική κοινότητα. Πολλές φορές οι θεωρίες τέτοιου είδους εκμεταλλεύονται την ανθρώπινη ανάγκη για γρήγορα αποτελέσματα σε καταστάσεις που η επιστημονική κοινότητα δεν μπορεί άμεσα να βοηθήσει. Όμως η επιστήμη έχει πάντα το πλεονέκτημα του ελέγχου των θεωριών και παρασκευασμάτων της, μέσω της επιστημονικής μεθόδου και του πειραματικού ελέγχου, με αποτέλεσμα η λύση που θα δώσει να είναι η καλύτερη δυνατή. Χρειάστηκε να περάσουν δύο χρόνια πυρετωδών μελετών και άμεσης εφαρμογής προγενέστερων μελετών, για να βρούμε τα εμβόλια και να ξεπεράσουμε, σταδιακά, την πανδημική απομόνωση με την ευρεία χρήση τους κατά του ιού.
Ένα δεύτερο παράδειγμα, συνωμοσιολογικού χαρακτήρα, αποτελεί η ηλεκτρονική παρακολούθηση μας με τις νέες αστυνομικές ταυτότητες. Ο πληθυσμιακός έλεγχος, ο αριθμός 666, ο κυβερνητικός έλεγχος, η εμφάνιση του αντίχριστου, είναι μερικά από αυτά που ακούγονται και προβάλλονται από εκείνους που αντιδρούν στον εκσυγχρονισμό του δημοσίου εγγράφου ταυτοποίησης των πολιτών. Οι νέου τύπου ταυτότητες ακολουθούν τα νέα διεθνή πρότυπα για τις ταυτότητες και η συντριπτική πλειοψηφία των ευρωπαϊκών κρατών διαθέτει ήδη αυτή τη νέου τύπου ταυτότητα. Τα επιχειρήματα που χρησιμοποιούν οι συνωμοσιολόγοι δεν έχουν φυσικά καμία επιστημονική βάση.
Η κατανόηση του τρόπου λειτουργίας των φυσικών, τεχνοεπιστημονικών και κοινωνικών διεργασιών και η μεταλαμπάδευση αυτής της γνώσης στο ευρύ κοινό είναι θεμελιώδης και απαραίτητη διαδικασία αν θέλουμε η κοινωνία να µην υποκύπτει σε ψευδό-επιστημονικές και μεταφυσικές θεωρήσεις και τη διάχυτη συνωμοσιολογία. Ο επιστημονικός αλφαβητισμός του ενεργού πολίτη και ο ορθολογικός τρόπος σκέψης και διαχείρισης των πληροφοριών που δεχόμαστε, είναι η στατιστική απάντηση στην αποβολή των ανορθολογικών πρακτικών, ισχυρισμών και πεποιθήσεων που μπορούν να διαχυθούν! Πάντα θα αναδύονται συνωμοσιολογίες και ψευδοεπιστημονικές θεωρίες. Το ζητούμενο είναι η στατιστική τους περιθωριοποίηση και η όσο το δυνατόν αποβολή τους από τη δημόσια σφαίρα, για να μπορεί να υπάρχει απρόσκοπτη κοινωνική και τεχνοεπιστημονική πρόοδος. Ο επιστημονικός εγγραμματισμός και η επιστημονική μεθοδολογία, μας δίνουν τη γνώση και τη μέθοδο που πρέπει να υιοθετήσουμε για να αντιμετωπίζουμε κριτικά και ορθολογικά το σύγχρονο τεχνοεπιστημονικό μας περιβάλλον.
Βιβλιογραφικές Αναφορές
Αποστολίδης, Α. (2018). Οδηγός Αναγνώρισης Ψευδοεπιστημών. Ανακτήθηκε από https://www.youtube.com/watch?v=vwuO02-nvzg
Αρνέλλου, Λ. & Δημόπουλος, Κ. (2021). «Επικοινωνία της Επιστήμης» ΟΜΘΕ ΕΕΠ21. ΠΑΤΡΑ: ΕΑΠ 2021.
Bowler, P. & Morus, R. M. (2012). Η ιστορία της νεότερης επιστήμης (μτφ. Β. Σπυροπούλου). Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.
Fritze, R. (2012). Επινοημένη γνώση: ψευδοϊστορία, ψευδοεπιστήμη και ψευδοθρησκείες (μτφ. Δ. Τανούδης). Αθήνα: Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου.
Kaufman A. & Kaufman, J. (2019). Pseudoscience: The Conspiracy Against Science. London: The MIT Press.
Πλειώνης, Μ. (2023). ΨΕΥΔΟΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΚΑΙ ΘΕΩΡΙΕΣ ΣΥΝΩΜΟΣΙΑΣ. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.
Shermer, M. (2019). Γιατί οι άνθρωποι πιστεύουν σε παράξενα πράγματα; (μτφ. Μ. Παναγιωτάκης). Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.
