1. Εισαγωγή
Επιστήμη! Κατά πολλούς το ύψιστο πολιτισμικό επίτευγμα της ανθρώπινης νόησης. Το επιστημονικό περιβάλλον θεωρείται από μία μεγάλη μερίδα ανθρώπων, ακόμα και σήμερα, ανεξάρτητο και αδιάβλητο από το υπόλοιπο κοινωνικό γίγνεσθαι. Είναι όμως αυτό ακριβές; Σίγουρα, όχι! Η εικόνα μιας επιστήμης ανεξάρτητης και αποδεσμευμένης από την κοινωνική δραστηριότητα είναι έντονα προβληματική. Η επιστήμη αναπτύσσεται και διαμορφώνεται από ανθρώπους, άρα, έχει έντονο κοινωνικό χαρακτήρα (Woolgar, 2003· Οικονόμου, 2012). Η επιστήμη πάντα απευθυνόταν στην ευρύτερη κοινωνία. Αυτό ίσχυε στα πρώτα χρόνια της επιστημονικής ανάπτυξης του 17ου και 18ου αιώνα, αλλά, και στη σημερινή περίοδο. Σε αυτή την προσπάθεια έχουν εμπλακεί σήμερα πολλές διαφορετικές κοινωνικές ομάδες, όπως κοινωνιολόγοι της επιστήμης, ιστορικοί και φιλόσοφοι, επιστημονικοί δημοσιογράφοι κ.α. Στη συνέχεια θα αναλύσουμε διαχρονικά τους τρόπους, σκοπούς και στόχους επικοινωνίας της επιστήμης καθώς και τις κοινωνικές ομάδες που, κυρίως, απευθύνεται (Bowler & Morus, 2012 · Shapin, 2003 · Sismondo, 2016).
2. Η κοινοποίηση της επιστημονικής γνώσης κατά τον 17ο, 18ο και 19ο αιώνα.
Κατά τη διάρκεια του 17ου αιώνα η έννοια του επιστήμονα δεν είχε ακόμα καθιερωθεί. H διαδεδομένη και επικρατούσα αντίληψη, ήταν αυτή του φυσικού φιλοσόφου. Οι «επιστήμονες» εκείνης της εποχής ήταν περισσότερο ερασιτέχνες παρά επαγγελματίες της επιστήμης και η ερευνητική τους δράση ασκούνταν ως μία συμπληρωματική επαγγελματική δραστηριότητα, παρά ως κύρια ασχολία. Επομένως, επιζητούσαν την οικονομική και κοινωνική υποστήριξη ισχυρών προσώπων, όπως ευγενών, πλούσιων αστών και ανωτάτων κληρικών. Με αυτόν τον τρόπο, η αρχική διάχυση της επιστημονικής γνώσης αφορούσε κυρίως ανθρώπους από τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα, οι οποίοι διοργάνωναν επιδείξεις στους κύκλους τους για να επιβεβαιώνουν την κοινωνική τους ανωτερότητα. Φυσικοί φιλόσοφοι όπως οι Κέπλερ και Μπράχε ονομάτιζαν αστερισμούς με τα διάφορα μέλη της αυτοκρατορικής αυλής των Αψβούργων. Ο ρόλος της πατρωνίας είναι εμφανής στην σταδιοδρομία των προαναφερθέντων όπως και του πιο γνωστού φυσικού φιλοσόφου, του Γαλιλαίου. Ο Γαλιλαίος προκειμένου να αποκτήσει φήμη χρειαζόταν την οικονομική και κοινωνική υποστήριξή του Κόζιμο των Μεδίκων. Ήταν μεγάλη η ικανοποίησή του όταν του ανακοινώθηκε η πρόσληψή του ως φυσικού φιλοσόφου και όχι ως αστρονόμου της αυλής αφού η αστρονομία και τα μαθηματικά δεν αποτελούσαν το ανώτερο πνευματικό επίτευγμα της εποχής. Για να κοινωνήσει ο Γαλιλαίος το νέο επιστημονικό τρόπο του πειράματος και της μαθηματικής γλώσσας, ως γλώσσα της φύσης, χρειαζόταν την υποστήριξη των ευγενών και του κλήρου. Έβλεπε τη δυναμική που είχε ένα μεγάλο μέρος του κοινωνικού συνόλου, για αυτό το λόγο δημοσίευσε έργα, όπως το Διαλέξεις και μαθηματικές αποδείξεις για δύο νέες επιστήμες, στα ιταλικά και όχι στα λατινικά που ήταν η γλώσσα των ευγενών και του κλήρου (Trocchio, 2003 · Wertheim, 2002).
Το 18ο αιώνα το επιστημονικό καθεστώς αλλάζει. Η μαθηματική γλώσσα και το πείραμα έχουν ενσωματωθεί στην επιστημονική μέθοδο. Τα πανεπιστήμια υιοθετούν την επιστημονική πρακτική και οι επιστήμονες ενσωματώνονται σε αυτά. Η νέα μέθοδος επιφέρει τη βιομηχανική επανάσταση και αναπτύσσει την αστική τάξη. Το ενδιαφέρον για την επιστήμη δεν είναι πια προνόμιο μόνο των ευγενών και του ανώτερου κλήρου, αλλά επεκτείνεται λόγω του αναπτυσσόμενου εμπορίου και της βιομηχανίας. Η ισχυρή αστική τάξη αναζητάει πλέον ειδικούς που θα τις προσφέρουν λύσεις στα τεχνολογικά και οικονομικά τους προβλήματα. Οι επιστήμονες, επίσης, θέλουν την υποστήριξη των ισχυρών οικονομικά ευγενών, αλλά και των εύπορων αστών για να τροφοδοτούν οικονομικά την έρευνα και τα επιτεύγματά τους. Όντας δημόσιοι διανοούμενοι αναζητούν ένα ευρύτερο κοινό για να επικοινωνήσουν το νέο τρόπο σκέψης. Αρκετοί επιστήμονες δημοσιεύουν τα έργα τους στην εθνική τους γλώσσα δίνοντας ευκαιρία επικοινωνίας με το ευρύ κοινό. Τα επιστημονικά έντυπα είναι πια γεγονός, με περιοδικά παγκόσμιου κύρους όπως το εκδιδόμενο μέχρι σήμερα Scientific American (Αρνέλλου & Δημόπουλος, 2021).
Οι πειραματικές επιδείξεις και οι επιστημονικές διαλέξεις αρχίζουν να ξεφεύγουν από τους κλειστούς κύκλους των αστικών σαλονιών και αποκτούν δημόσιο χαρακτήρα. Πολλοί επιστήμονες αποκτούν φήμη λόγω των διαλέξεων που έδιναν στο ευρύ κοινό. Τα καφενεία του Λονδίνου και της Γαλλίας αποτελούσαν πόλο έλξης για την ενημέρωση γύρω από τα νέα επιτεύγματα και τις καινοτομίες. Η δημόσια διεξαγωγή πειραμάτων με την παρουσία αξιόπιστων μαρτύρων αποτελούσε σημαντικό κομμάτι της τελετουργίας για την κατανόηση των επιστημονικών επιτευγμάτων. Για τους επιστήμονες, οι διαλέξεις αποτελούσαν μια οικονομική αλλά και ηθική αναγκαιότητα.
3. Η μεταβατική περίοδος του 19ου και αρχών του 20ου αιώνα.
Ήδη από το 19ο αιώνα το χάσμα έρευνας, επιστήμης και ευρύτερης κοινωνίας αρχίζει να διευρύνεται. Οι ραγδαίες εξελίξεις στη φυσική, χημεία, βιολογία και στις άλλες επιστήμες αρχίζουν να απομακρύνουν το κοινό από τα επιστημονικά επιτεύγματα. Παρόλα αυτά οι δημόσιες διαλέξεις, οι εκθέσεις και τα μουσεία που αναπτύσσονται δίνουν ακόμα το επιστημονικό στίγμα της εκάστοτε εποχής.
Τον 19ο αιώνα επιστήμονες όπως οι Φάραντεϊ (εικόνα 1) και Τ. Χ. Χάξλεϋ, που διεξήγαγαν δημόσιες διαλέξεις, ήταν πλέον δημόσια πρόσωπα. Οι επιστημονικές εκθέσεις της Αδελαΐδας και του Πολυτεχνικού Ινστιτούτου έπαιζαν κομβικό ρόλο επικοινωνίας στο κοινό της Βικτωριανής εποχής. Οι συγγραφείς επιστημονικών εκλαϊκευτικών άρθρων και επιστημονικής φαντασίας γίνονταν κομμάτι της δημόσιας και πολιτιστικής κουλτούρας. Ο στόχος όλων αυτών των δραστηριοτήτων ήταν πάντα η ενημέρωση και του ευρύτερου κοινού αλλά και η αφύπνιση ισχυρών κοινωνικών ομάδων και κυβερνήσεων για την υποστήριξη και χρηματοδότηση της επιστημονικής έρευνας (Bowler & Morus, 2012).
Με την είσοδο του 20ου αιώνα οι επιστήμονες απομονώνονται περισσότερο στην κλειστή επιστημονική τους κοινότητα, θεωρώντας ως πάρεργο την επιστημονική εκλαΐκευση της έρευνάς τους. Με αυτόν τον τρόπο δίνουν χώρο σε μία νέα ομάδα «επαγγελματιών» να αναδυθεί. Αυτοί αποτελούνται κυρίως από επιστημονικούς συντάκτες και αρθρογράφους των ΜΜΕ αλλά και κάποιους επιστήμονες που στα τελευταία στάδια της καριέρας τους θεωρούν ως ηθική υποχρέωση να κοινωνήσουν το επιστημονικό γίγνεσθαι. Οι σκοποί της επιστημονικής κοινότητας δεν ταυτίζονται απαραίτητα με αυτή των ΜΜΕ, διότι οι πρώτοι ενδιαφέρονται για την ακρίβεια της γνώσης ενώ οι δεύτεροι εστιάζουν περισσότερο στις ανησυχίες του γενικού κοινού (Sismondo, 2016).
4. Η σημερινή εποχή
Τα μουσεία, οι εκθέσεις, η επιστημονική αρθρογραφία, τα εκλαϊκευτικά βιβλία και οι δημόσιες διαλέξεις είναι στη σημερινή εποχή, όπως και στις πρώιμες περιόδους, βασικό κομμάτι της επιστημονικής επικοινωνίας με το ευρύ κοινό. Η τεράστια διαφορά έγκειται στην τεχνολογική εξέλιξη και την ύπαρξη του διαδικτύου. Τα Μουσεία δεν είναι πια μόνο εκθεματικοί χώροι αλλά και διαδραστικοί διαδικτυακοί χώροι, διοργανώνοντας παρουσιάσεις και επιδείξεις, παρέχοντας υπηρεσίες άμεσης αλληλεπίδρασης και πληροφόρησης του κοινού. Τα διαδικτυακά κανάλια επικοινωνίας της επιστήμης αποτελούν πια γεγονός, με χαρακτηριστικά παραδείγματα τα Veritasium, Physics girl αλλά και αρκετά αξιόλογα ελληνικά, όπως το Astronio, Mad Scientist και Καθημερινή Φυσική, αναφέροντας μερικά.
Οργανώνονται διαδικτυακές και δια ζώσης συναντήσεις επιστημόνων, επαγγελματιών της επικοινωνίας τα επιστήμης και του γενικού κοινού, μέσα από δράσεις όπως τα επιστημονικά καφέ (SciCafe) (εικόνα 2) και οι επιστημονικές συζητήσεις (SciTalks).
Οι επιστημονικές εκπομπές στην τηλεόραση και οι μίνι σειρές είναι αρκετές, με χαρακτηριστικότερη το Cosmos, του Carl Sagan και μετέπειτα του, επίσης γνωστού, Neil deGrasse Tyson. Οι επιστημονικές διαλέξεις έχουν εξελιχθεί και οι ικανότεροι των ομιλητών επιλέγονται για να διαχύσουν την επιστημονική γνώση και να παρουσιάσουν μία όμορφη και ενδιαφέρουσα αφήγηση. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι οι 18λεπτες TED TALKS (εικόνα 3) (Anderson, 2016). Διαδικτυακά ανοιχτά μαθήματα, όπως το Mathesis των ΠΕΚ, επικοινωνούν την επιστήμη στο κοινό καταπολεμώντας ταυτόχρονα ψευδό-επιστημονικές και ανορθολογικές αντιλήψεις.
Οι εξελίξεις στη σύγχρονη διαστημική εποχή έχουν εμπλέξει εκτός από κυβερνήσεις και κράτη, οικονομικούς μεγιστάνες όπως ο Elon Musk, της Tesla κ.α. και Jeff Bezos της Amazon, στο κυνήγι της διαστημικής κατάκτησης και εκμετάλλευσης. Τέτοιες επιστημονικές και τεχνολογικές εξελίξεις απαιτούν την αμφίδρομη επικοινωνία ενός «κοινωνικού τριγώνου», με κορυφές του, τους επιστήμονες ⟷ εταιρεία ⟷ ευρύ κοινό. Η κλιματική αλλαγή, η πανδημία του Covid-19 και το ενεργειακό πρόβλημα αποτελούν προκλήσεις επικοινωνίας «κοινωνικών τετραγώνων», επιστημόνων ⟷ εταιρειών ⟷ κυβερνήσεων ⟷ γενικού κοινού (Feynman, 1998).
Οι άνθρωποι που κάνουν επικοινωνία της επιστήμης είναι πια επαγγελματίες του είδους, με σπουδές πάνω στο συγκεκριμένο τομέα. Οι ίδιοι οι επιστήμονες μπαίνουν ενεργά από την αρχή της σταδιοδρομίας τους στην επιστημονική ενημέρωση με ποικίλους τρόπους με προεξέχοντα, κατά τη γνώμη μου, το εκλαϊκευτικό σύγγραμμα.
5. Επίλογος-Συμπεράσματα
Το μοντέλο του γνωστικού κενού -το πιο διαδεδομένο ακόμα στην ΕΕΠ-, με παθητικό δέκτη το κοινό, δεν είναι μονόδρομος, αλλά, μοντέλα ισότιμων διαλόγων της τεχνο-επιστημονικής κοινότητας με την κοινωνία είναι το σημερινό ζητούμενο (Αρνέλλου & Δημόπουλος, 2021 · Bucchi & Trench, 2008). Οι πλανητικές και παγκόσμιες προκλήσεις δεν μπορούν να λυθούν μόνο με τους επιστήμονες αλλά με την οικονομική αρωγή και κοινωνική συμφωνία. Ο επιστημονικός ορθολογισμός εναντίον του ψευδό-επιστημονικού ανορθολογισμού, της αστρολογίας, του πνευματισμού, της New Age ψευδό-κβάντο-επιστήμης κ.α., αποτελεί μία συνεχή πρό(σ)κληση (Matthews, 2004). Η επιστημονική γνώση, παρά τον ατελή αλλά ταυτόχρονα και ορθολογικό χαρακτήρα της, μπορεί να μορφώσει και να δώσει λύσεις. Η ΕΕΠ αποτελεί κομβικό σημείο «συνάντησης» κοινωνίας και επιστημονικής κοινότητας.
Θα συμφωνήσω με ένα διάσημο επιστήμονα και επικοινωνιολόγο της επιστήμης του σήμερα, τον Brian Greene[1], που αναφέρει το εξής: όταν ο μέσος άνθρωπος αναγνωρίζει εξίσου ένα σημαντικό επιστήμονα με ένα διάσημο αθλητή ή καλλιτέχνη, τότε θα έχουμε κάνει το επόμενο βήμα ως ανθρώπινος πολιτισμός!
Βιβλιογραφικές Αναφορές
Anderson, C. (2016). TED TALKS-ΜΑΘΕ ΠΩΣ ΝΑ ΕΝΤΥΠΩΣΙΑΖΕΙΣ ΜΕ ΤΙΣ ΙΔΕΕΣ ΣΟΥ (μτφ. Μ. Σπανού). Αθήνα: ΤΡΑΥΛΟΣ.
Αρνέλλου, Λ. & Δημόπουλος, Κ. (2021). «Επικοινωνία της Επιστήμης» ΟΜΘΕ ΕΕΠ21. ΠΑΤΡΑ: ΕΑΠ 2021.
Bowler, P. & Morus, R. M. (2012). Η ιστορία της νεότερης επιστήμης (μτφ. Β. Σπυροπούλου). Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.
Bucchi, M. & Trench, B. (Eds.) (2008). Evaluating public communication of science and technology. London and New York: Routledge.
Feynman, R. (1998). Το νόημα των πραγμάτων (μτφ. Γ. Μπαρουξής). Αθήνα: Κάτοπτρο.
Matthews, M. (2004). Διδάσκοντας φυσικές επιστήμες (μτφ. Α. Μουμτζή). Αθήνα: επίκεντρο.
Οικονόμου, Ε. (2012). ΕΠΙΣΤΗΜΗ. ΠΟΥ ΕΔΥ ΣΟΥ Η ΘΕΛΞΗ; Αθήνα: Ευρασία.
Shapin, S. (2003). Η Επιστημονική επανάσταση (μτφ. Η. Καρκάνης). Αθήνα: Κάτοπτρο.
Sismondo, S. (2016). Εισαγωγή στις σπουδές Επιστήμης και Τεχνολογίας (μτφ. Β. Σπυροπούλου). Αθήνα: Liberal Books.
Trocchio, F. (2003). Αλλοπαρμένες Μεγαλοφυΐες (μτφ. Π. Σκόνδρας). Αθήνα: Π. Τραυλός.
Wertheim, M. (2002). Το παντελόνι του Πυθαγόρα (μτφ. Φ. Κονδύλης). Αθήνα: Π. Τραυλός.
Woolgar, S. (2003). Επιστήμη-Η ιδέα καθ΄ αυτήν (μτφ. Δ. Παπαγιαννάκος). Αθήνα: Κάτοπτρο.
[1] https://en.wikipedia.org/wiki/Brian_Greene
