Εισαγωγή
Νομίζω ότι ο καλύτερος τρόπος να ξεκινήσουμε τη γνωριμία μας μέσα από άρθρα που θα συνδέονται άμεσα ή έμμεσα με την επιστήμη, είναι να προσπαθήσουμε να ορίσουμε τι είναι αυτό στο οποίο αναφερόμαστε.
Ο Γαλιλαίος είναι ο πρώτος που χρησιμοποιεί το τηλεσκόπιο για συστηματική μελέτη του Ουράνιου στερεώματος [Photo: Hulton Archive/Getty Images].
Τι είναι επιστήμη;
Ποιος είναι ο ορισμός της επιστήμης και τι την διαχωρίζει από την υπόλοιπη ανθρώπινη γνώση; Είναι ένα σημαντικό ερώτημα που απασχόλησε, και απασχολεί ακόμα και σήμερα, επιστημολόγους, κοινωνιολόγους, φιλοσόφους, επιστήμονες και φιλοσόφους της επιστήμης. Ο ακριβής ορισμός της έχει αλλάξει αρκετές φορές στην πορεία του πολιτισμού μας ενώ σύμφωνα με του φιλοσόφους της επιστήμης, σήμερα υπόκειται σε πολυσημική ερμηνεία με αποτέλεσμα να μιλάμε για φιλοσοφία των επιστημών και όχι της επιστήμης. Σε γενικές γραμμές, από αρχαιοτάτων χρόνων, η λέξη επιστήμη είναι συνυφασμένη με την καλή και τεκμηριωμένη γνώση. Προέρχεται από το αρχαίο ρήμα «επίσταμαι» που σημαίνει γνωρίζω καλά. Στη σύγχρονη εποχή, ο όρος δηλώνει το σύστημα απόκτησης γνώσης με βάση την επιστημονική μεθοδολογία -την οποία θα παραθέσουμε στη συνέχεια-, που βασίζεται στην επιστημονική έρευνα. Οι επιστημονικές παρατηρήσεις και συμπεράσματα περνούν συνεχώς από έλεγχο και αξιολόγηση, οπότε η επιστημονική «αλήθεια» κατακτάται με αργό και εξονυχιστικό έλεγχο. Οι νόμοι της είναι επιστημονικές προτάσεις που έχουν περάσει επιτυχώς συνεχείς ελέγχους διάψευσης και επαλήθευσης ενώ διαθέτουν ταυτόχρονα μεγάλη εξηγητική ισχύ. Μπορούν ανά πάσα στιγμή να αναθεωρηθούν ή να καταργηθούν αν αποτύχουν στο στόχο τους. Η επιστήμη με αυτό τον τρόπο δεν είναι τελεσίδικη γνώση ούτε πρέπει να στηρίζεται σε πίστη και υποκειμενική γνώση.
Ποια είναι η επιστημονική μέθοδος;
Η επιστημονική μέθοδος θεωρείται από πολλούς ως το ανώτερο πολιτισμικό επίτευγμα της ανθρωπότητας. Η επιστημονική γνώση χρησιμοποιεί το πιο αλάνθαστο κριτήριο που διαθέτουμε για να περιγράψουμε τον πραγματικό κόσμο. Στηρίζεται στην ακολουθία: α. Παρατήρηση β. Υπόθεση & Μοντέλο γ. Πρόβλεψη δ. Πείραμα & Μαθηματική επαλήθευση ε. Ανάλυση αποτελέσματος & Αξιολόγηση. Πολλές φορές τα ενδιάμεσα βήματα αλληλοσχετίζονται και μπορούν να αλλάξουν χρονική ακολουθία. Αν μετά το τελευταίο βήμα και μετά από πολλές επαναλήψεις επιβεβαιώνεται η θεωρία και οι προβλέψεις της, τότε η θεωρία θεωρείται επιτυχημένη.
Τι αποτελεί επιστημονική πρόταση σύμφωνα με τον Καρλ Πόπερ;
Η διάκριση μεταξύ επιστήμης και μη επιστήμης έχει ως βασικό εργαλείο το κριτήριο της διαψευσιμότητας, σύμφωνα με τον Πόπερ, διάσημο φιλόσοφο και διανοητή του 20ου αιώνα. Μία πρόταση θεωρείται επιστημονική όταν μπορεί να υποστεί έλεγχο διάψευσης. Για παράδειγμα η πρόταση, «τα ζώα έχουν ψυχή», δεν μπορεί να περάσει από κανένα τέτοιο έλεγχο οπότε την καθιστά μη επιστημονική. Αντιθέτως η πρόταση, «το φεγγάρι αποτελείται από παγωτό καϊμάκι», αποτελεί τέτοια πρόταση γιατί μπορούμε εύκολα, σήμερα και στο μέλλον, να αναλύσουμε την σύστασή του φεγγαριού και να καταλάβουμε ότι αυτό είναι ψευδές. Ποιητικές προτάσεις και θρησκευτικοί μεταφυσικοί ισχυρισμοί ανήκουν στην πρώτη κατηγορία. Η θεωρία θα πρέπει να περνάει «σκληρό» επιστημονικό έλεγχο και να υπάρχει συνεχή προσπάθεια διάψευσης και όχι τον «μαλακό», κατευθυνόμενο πολλές φορές, έλεγχο επαλήθευσης.
Σύμφωνα με τη διαψευσιοκρατία, θεωρίες όπως, η αστρολογία, η φροϋδική ψυχανάλυση και η αντλερική «ατομιστική ψυχολογία» είναι ψευδοεπιστήμες γιατί δεν δέχονται (ή δεν επιδέχονται) το κριτήριο της διαψευσιμότητας.
Πότε έγινε η Επιστημονική Επανάσταση και ποια φιλοσοφική και κοσμολογική θεώρηση αντικατέστησε;
Η Αριστοτέλεια φυσική φιλοσοφία και κοσμολογία, ήταν η βάση της επιστημονικής σκέψης που κυριάρχησε για περισσότερο από 19 αιώνες. Το φυσικό επεξηγηματικό της μοντέλο ήταν πολύ ισχυρό, αφού στηριζόταν στην άμεση αισθητηριακή αντίληψη και μέσω της επαγωγικής συλλογιστικής μπορούσε να καταλήξει σε λογικά συμπεράσματα για οποιοδήποτε γήινο φυσικό φαινόμενο. Από την άλλη το κοσμολογικό της μοντέλο, στηριζόταν στο Πτολεμαικό σύστημα της ακίνητης Γης, διαχωρίζοντας τα Γήινα από τα Ουράνια σε δύο μη αλληλοεπιδρώντες Κόσμους. Τα μαθηματικά περιέγραφαν τους Ουρανούς, κυρίως με γεωμετρικό τρόπο, ενώ, απουσίαζαν από τις γήινα φυσικά φαινόμενα όπου κυριαρχούσαν μόνο επεξηγήσεις των φαινομένων μέσω αναλογιών και μεταφορών. Η Αριστοτέλεια θεώρηση της φύσης ήταν μία πολύ ισχυρή φιλοσοφική προσέγγιση, βαθιά ριζωμένη, τόσο στην καθημερινή κουλτούρα, όσο και στο πανεπιστημιακό αλλά και θρησκευτικό γίγνεσθαι.
Οι μεγάλοι διανοητές, της λεγόμενης Επιστημονικής Επανάστασης, έπρεπε να εστιάσουν και να τροποποιήσουν δύο διαφορετικά εννοιολογικά καθιερωμένα πρότυπα. Την κατάργηση του διαχωρισμού της υπερσελήνιας και υποσελήνιας μελέτης του Σύμπαντος, όπου κυριαρχούν διαφορετικοί φυσικοί νόμοι, αλλά, και την καθιέρωση των μαθηματικών και του πειράματος στη μελέτη των γήινων φυσικών φαινομένων.
Οι αστρονόμοι, μέχρι τότε, ασχολούνταν με τα ουράνια φαινόμενα ως τυχαία γεγονότα και δεν ασχολούνταν με τα πραγματικά αίτια των φαινομένων. Αυτό το είχε αναλάβει η φυσική φιλοσοφία. Η άφθαρτη μορφή του ουράνιου στερεώματος ήταν κάτι που έπρεπε να ξεπεραστεί και να αντικατασταθεί με την γέννηση, τη μεταβλητότητα και, ίσως, το θάνατο. Για πρώτη φορά, το 1572, ο Τύχο Μπράχε παρατηρεί ένα νέο αστέρι (nova) στην υπερσελήνια περιοχή. Το 1609 ο Γαλιλαίος στρέφει το τηλεσκόπιο του προς τον Ουρανό και παρατηρεί τους δορυφόρους του Δία να εκτελούν περιστροφική κίνηση γύρω από αυτόν (εικόνα 1). Αυτά και άλλα πολλά ουράνια παρατηρησιακά δεδομένα αποδεικνύουν εκείνη την εποχή την μεταβλητότητα στην υπερσελήνια περιοχή. Η Αριστοτέλεια κοσμολογία θεωρούσε το υπερσελήνιο στερέωμα αιώνιο και άφθαρτο όπου καμία μεταβολή δεν είναι εφικτή. Τα μαθηματικά μοντέλα των κύκλων και επικύκλων είχαν εφευρεθεί για να εξηγήσουν τις κινήσεις των πλανητών και των αστέρων ενώ η κίνησή τους ήταν μεταφυσικό αποτέλεσμα του Πρώτου κινούντος, δηλαδή, ενός έμψυχου Θεού. Η αστρονομία σύμφωνα με την μέχρι τότε κοσμολογία δεν προσπαθούσε να εξηγήσει τις ρεαλιστικές κινήσεις ουράνιων σωμάτων αλλά τις υπερβατικές κινήσεις θεϊκών και άφθαρτων σωμάτων. Η θεωρία όφειλε να προβλέπει τις μελλοντικές κινήσεις και να είναι η απλούστερη δυνατή. Αυτή ήταν η αρχή του «σώζειν τα φαινόμενα» κατά τον Αριστοτέλη. Η πρώτη αναφορά σε πραγματικές ουράνιες κινήσεις γίνεται από τον Κοπέρνικο, καταργώντας πρακτικά το διαχωρισμό υποσελήνιας και υπερσελήνιας περιοχής, από τον οποίο παίρνουν την σκυτάλη οι Τύχο Μπράχε, Κέπλερ, και Γαλιλαίος. Η μετάβαση από το γεωκεντρικό και άφθαρτο κοσμολογικό μοντέλο στο ηλιοκεντρικό και μεταβαλλόμενο μοντέλο δεν έγινε εν μια νυκτί αλλά σταδιακά. Ο Μπράχε εφάρμοσε ένα μεσοβέζικο σύστημα με τη Γη στο κέντρο, ενώ ο Κοπέρνικος εισήγαγε το ηλιοστατικό μοντέλο. Έπρεπε να φτάσει η ώρα του Γαλιλαίου και του Κέπλερ ώστε να έχουμε τον ήλιο στο κέντρο του ηλιακού συστήματος και τη Γη να περιστρέφεται γύρω από αυτόν, όπως και οι άλλοι πλανήτες, σε ελλειπτικές τροχιές. Η Επιστημονική Επανάσταση, αν θεωρήσουμε ότι έγινε μία τέτοια, έγινε σταδιακά και έπρεπε να ανέβει ένα σκαλοπάτι τη φορά. Όταν έφτασε η ώρα του Νεύτωνα δεν είναι τυχαίο που έγινε αναφορά για το έργο των προγενέστερών του με τη περίφημη δήλωση «στηρίχτηκα σε ώμους Γιγάντων», εννοώντας το Γαλιλαίο και τους πρωτοπόρους της νέας κοσμολογίας.
Παράλληλα, της εποχή του Γαλιλαίου, έχουμε την εισαγωγή του πειράματος και της μαθηματικής γλώσσας στο γήινο φυσικό κόσμο. Ο Γαλιλαίος θεωρούσε ότι γλώσσα της φύσης ήταν τα μαθηματικά και το πείραμα ο αδιάψευστος κριτής για την επιβεβαίωση μιας επιστημονικής υπόθεσης εισάγοντάς μας στον σύγχρονο τρόπο θεώρησης της επιστήμης. Μέχρι τότε η ποιοτική προσέγγιση της φύσης θεωρούνταν ικανοποιητική, με μοναδικό κριτήριο τις αισθήσεις μας. Με το Γαλιλαίο ενοποιείται το Γήινο με το Ουράνιο με κοινή γλώσσα περιγραφής τα μαθηματικά και την παρατήρηση.
Επίλογος
Γιατί όμως πήρε τόσα χρόνια για να δούμε την επιστημονική πρακτική με τη σημερινή έννοια του όρου; Η αριστοτελική αυθεντία αντιμετωπιζόταν ως (σαν θρησκευτικό) δόγμα, σχεδόν, 2000 χρόνων. Ταυτόχρονα η υιοθέτησή του από την Εκκλησία και τα Πανεπιστήμια της εποχής, έδινε ένα πολύ σημαντικό πλεονέκτημα στην αριστοτέλεια φυσική φιλοσοφία και κοσμολογία, έναντι οποιουδήποτε άλλου φυσικού και κοσμολογικού μοντέλου. Ακόμα και οι μεγάλοι διανοητές της εποχής ήταν δύσκολο να αποσχιστούν πλήρως από τη θεώρηση τόσων αιώνων, πόσο μάλλον ο μέσος άνθρωπος. Ας μην ξεχνάμε πως αυτό συμβαίνει σε όλες τις ιστορικές περιόδους ακόμα και στη σημερινή εποχή. Δεν είναι τυχαίο πως η σχετικότητα του Αϊνστάιν δεν αναγνωρίστηκε παρά αρκετά χρόνια αργότερα από το παγκόσμιο επιστημονικό κατεστημένο. Ο ίδιος ο Αϊνστάιν δεν δέχτηκε ποτέ το εννοιολογικό πλαίσιο της κβαντικής μηχανικής, αναφέροντας την περίφημη φράση «ο Θεός δεν παίζει ζάρια». Η ανθρώπινη φύση δεν δέχεται εύκολα τις ρηξικέλευθες ιδέες που παραβιάζουν τη τρέχουσα «λογική» και τις αισθήσεις του. Αν ρωτήσουμε σήμερα οποιονδήποτε άνθρωπο, μη σχετικό με την επιστημονική πρακτική, θα δούμε να αναδύεται αυτή η αριστοτέλεια διαισθητική προσέγγιση και όχι η επιστημονική θεώρηση της υπόθεσης, μαθηματικού μοντέλου, πειράματος, επαλήθευσης/διάψευσης, για την εξήγηση των φυσικών φαινομένων.
Προσωπικά θεωρώ υποχρέωση όλων που ασχολούνται με την επιστήμη να προσεγγίσουν και να επικοινωνήσουν την επιστημονική πρακτική στο ευρύ κοινωνικό σύνολο, αποφεύγοντας με αυτόν τον τρόπο τις στρεβλωμένες και ψευδοεπιστημονικές θεωρήσεις.
Ενδεικτικές βιβλιογραφικές αναφορές
Bolles, E. (1998). Η «Εντολή» του Γαλιλαίου (μτφ. Δ. Γιαννίμπας). Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.
Brown, H. (1993). Αντίληψη, Θεωρία και Δέσμευση (μτφ. Α. Λευιτικός, Ε. Μαχαίρα, Δ. Παπαγιαννάκης & Χ. Συμσάρης). Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.
Chalmers A. (1994). Τι είναι αυτό που το λέμε επιστήμη; (μτφ. Γ. Φουρτούνης). Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.
Θεοδοσίου, Σ. (2008). Η Φιλοσοφία της Φυσικής. Από τον Καρτέσιο στη θεωρία των Πάντων. Αθήνα: Δίαυλος.
Isaacson, W. (2010). Αϊνστάιν – η ζωή του και το σύμπαν (μτφ. Τ. Μιχαηλίδης). Αθήνα: Μοντέρνοι Καιροί.
Καπογιανόπουλος, Σ. (2004). Η Οδύσσεια των ανθρώπινων ερωτημάτων. Αθήνα: Δίαυλος.
Ladyman, J. (2019). Τι είναι η Φιλοσοφία της Επιστήμης (μτφ. Γ. Μαραγκός). Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.
Οικονόμου, Ε. (2012). Επιστήμη. Που έδυ σου η θέλξη; Αθήνα: Ευρασία.
Παπαζάχος, Β. (1992). Στοιχεία φιλοσοφίας της επιστήμης. Θεσσαλονίκη: Ζήτη.
Powers, J. (1995). Φιλοσοφία και Νέα Φυσική (μτφ. Τ. Κυπριανίδης & Α. Μπαλτάς). Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.
Westfall, R. (1993). Η συγκρότηση της σύγχρονης επιστήμης (μτφ. Κ. Ζήση). Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.
#επιστήμη #μεθοδολογία #επιστημονική #επανάσταση #μέθοδος #γαλιλαίος #ουράνιο #στερέωμα
